آشنایی با جنبه ها و آثار زیست محیطی

ارزیابی اثرات و آثار زیست محیطی (EIA) روشی است که در آن اثرات یک پروژه یا عملیات آن بر محیط زیست مطالعه و پیش بینی می شود، به طوری که در طول پروژه با توجه به آگاهی از وضعیت موجود و نوع تاثیر، عملیات انجام می شود. به گونه ای اجرا شود که کمترین تأثیر را بر محیط زیست داشته باشد.

ارزیابی اثرات زیست محیطی (EIA) به دنبال ادغام مدیریت، برنامه ریزی، تجزیه و تحلیل داده ها و مشارکت عمومی در ارزیابی های پیش از تصمیم گیری است. در تعریف کوتاه‌تر می‌توان آن را به صورت (رویکرد توسعه از طریق ارزیابی قبلی) بیان کرد در حال حاضر فعالیت بیش از حد انسان عاملی است که به طبیعت و محیط زیست آسیب می‌زند.

محدودیت این فعالیت ها به دلیل نیاز انسان به غذا و انرژی امکان پذیر نیست، از این رو کشورهای مختلف سعی در توجه و بررسی آثار و پیامدهای این فعالیت ها دارند. این بررسی و پیش بینی ارزیابی اثرات زیست محیطی نامیده می شود. در ایران برای ارزیابی اثرات زیست محیطی برخی طرح ها (پروژه ها) صنعتی و ساختمانی الزام قانونی وجود دارد که تصفیه آب و تصفیه فاضلاب یکی از این موارد است.

در واقع ارزیابی اثرات زیست محیطی برای جلوگیری از تاثیر منفی پروژه بر محیط زیست و کاهش هزینه ها است. ارزیابی اثرات زیست‌محیطی، تأثیر طرح (پروژه) بر محیط‌زیست را پیش‌بینی می‌کند تا از آسیب‌های زیست‌محیطی جلوگیری شود یا اقداماتی برای اصلاح و کاهش اثرات منفی طرح (پروژه) انجام دهد.

در این روش با انجام مطالعات و دانشی که کارشناسان از وضعیت فعلی محیط و فرآیندهای طراحی در مرحله ساخت و بهره برداری کسب می کنند، اثرات عوامل عامل بر عوامل محیطی را در مراحل مختلف شناسایی و راهکارهایی را برای کاهش اثرات فوق پیشنهاد می کنند.

توسعه به مجموعه ای از فعالیت ها و کارهای انسان اطلاق می شود که برای بهبود زندگی و محیط خود انجام می دهد. برای توسعه پایدار در بلندمدت، توجه به محدودیت های محیطی و منابع طبیعی ضروری است. توسعه پایدار توسعه ای است که سلامت انسان و محیط زیست را در دراز مدت بهبود می بخشد.

تعریف محیط زیست

محيط زيست به تمامی‌محيطی اتلاق می‌شود که نسل انسان بطور مستقيم و غيرمستقيم به آن وابسته است و زندگی و فعاليتهای او در ارتباط با آن قرار دارد.

انواع آلودگی های محیط زیست 

• آلودگی محيط زيست شامل انواع آلودگی های هوا، آب، خاک، صوت، شيميائی، هسته‌ای و راديواکتيو بوده و انهدام محيط زيست نيز شامل نابودی و انهدام جنگلها، مراتع، گياهان، گونه های وحش و ساير مظاهر محيط طبيعی و زيست می‌باشد.

تعریف محیط زیست انسانی

محيط زيست انسانی، به آن بخش از محيط زيست اتلاق می‌گردد که به دست بشر ساخته شده و زائيده تفکر او می‌باشد. محيط زيست انسانی شامل هوا، آب، خاک، گياه، جنگل، بيشه، مرتع، دريا، درياچه، رودخانه چشمه، آبزيان، حيوانات، کوه، دشت، جلگه، کوير، شهر و يا ده می‌باشد.

زیست کره 

محيط زيست اصلی انسان را زيست کره تشکيل می‌دهد و آن لايه  بسيار نازکی است که سطح کره زمين و پوشش خاکی آنرا راشامل می‌گردد. اين لايه را بيوسفر يا زيست کره می‌نامند. بين موجودات زنده و محيط زيست پيوستگی و وابستگی متقابل وجود دارد و  هيچ موجودی بدون محيط مناسب قادر به ادامه حيات نخواهد بود در عين حال حيات کليه موجودات به يکديگر وابسته بوده و در جموع زنجيره‌ای زيستی را برروی زمين بوجود می‌آورند.

تعریف محیط زیست طبیعی

محيط زيست طبيعی به آن بخش از محيط زيست اتلاق می‌گردد که در تشکيل آنها بشر نقشی نداشته، بلکه از موهبت های  خدادادی است و شامل جنگلها، مراتع، کوهها، دشتها، رودخانه‌ها،  درياها، باتلاقها و چشم اندازها و… می‌گردد. عوامل تشکيل دهنده محيط زيست طبيعی شامل عوامل جاندار (گياهان و جانداران)  وعوامل بی جان (خاک، آب و هوا) می‌باشد.

آلودگی محیط زیست

آلودگی محيط زيست مهمترين مشکلی است که محيط زيست انسان را با دشواری‌هایی روبرو ساخته است. ميزان و کيفيت انواع آلودگی در جوامع مختلف عمدتا با درجه پيشرفت اقتصادی، تکنولوژی مورد استفاده، توزيع جمعيت، روشهای کنترل محيط زيست و دانش عمومی ‌بستگی دارد.

انواع آلودگیهای زیست ‌محیطی 

• آلودگی هوا
• آلودگی صوتی
• آلودگی آب
• آلودگی خاک
• زباله

تعریف آلودگی

آلودگی عبارتست از هرگونه تغيير در اجزاء متشکله محيط بطوری که استفاده پيشين از آنها ناممکن گردد و يا حيات و منافع موجودات زنده به مخاطره بيفتد.

هوای آلوده :

• آلودگی هوا عبارتست از وجود يک يا چند آلوده کننده در هوای آزاد به مقدار و مدتی که کيفيت آن را به گونه‌ای تغيير دهد که برای انسان و يا ساير موجودات زنده و يا گياهان و يا آثار و ابنيه مضر باشد.

منواکسيد کربن (CO) :

• منواکسيد کربن گازی است بی رنگ و بی بو و سنگين تر از هوا که با شعله می‌سوزد و محصول فرايند احتراق ناقص است.
• عامل اصلی آن احتراق سوخت‌های فسيلی است، بعنوان مثال در شهر بزرگی مانند تهران روزانه 6000 تن و در مشهد روزانه 600  تن منواکسيد کربن توسط خودروها در هوا منتشر می‌گردد.  مقدار مجاز دی اکسيد کربن در هوا نيم درصد حجمی است و اگر  غلظت آن به 25 درصد برسد موجب مرگ انسان می‌شود.  مهمترين اثر امطلوب اين گاز پديده گلخانه‌ای و درنتيجه گرم  شدن هوای کره زمين است.

اکسيدهای ازت (NOX) :

• اکسيدهای ازت در غلظت‌های بالا باعث کاهش رشد گياهان می‌شود، همچنين ممکن است با ديگر آلاينده‌ها مثل هيدروکربن‌ها  توليد آلودگی‌های جديد بنمايد .احتراق سوخت صنايع و  نيروگاه‌های برق و اتومبيل‌ها از مهمترين عوامل توليد کننده  اکسيد‌های ازت می‌باشند.

دی اکسيد گوگرد (SO₂) :

• دی اکسيد گوگرد بدون رنگ و دارای بوی تيز می‌باشد می‌تواند موجب باران اسيدی گردد. باران اسيدی برای موجودات زنده و  گياهان خطرناک و برای اموال مضر می‌باشد مقدار کمی از انتشار  دی اکسيدگوگرد می‌تواند مربوط به فعاليتهای صنعتی مانند توليد  اسيد سولفوريک و يا تردد خودروها باشد. توليد گاز 2SO از  منابع مصنوعی، عمدتا از احتراق مواد سوختی گوگرد دارد مثل  ذغال سنگ می‌باشد.

متان CH_{4 :}

• متان به عنوان يک هيدرو کربن سبک سومين گاز عامل اثر گلخانه‌ای می‌باشد و 20 درصد اثر گلخانه‌ای مربوط به متان است. از اکسيداسيون متان موجود در جو، بخارآب و CO2 و CO بوجود می‌آيد لذا متان موجود در جو يکی از دو منبع طبيعی مهم گاز منوکسيد کربن می‌باشد. متان يکی از هيدروکربنها محسوب می‌شود، انتشار آن از منابع مصنوعی غالبا از طريق احتراق ناقص در خودروها است و از منابع طبيعی عمدتا مربوط به معادن ذغال سنگ و نواحی نفت خيز می‌باشد.

سولفيد هيدروژن (H₂S) :

• گازی است بی رنگ و با بوی تخم مرغ گنديده و قابل اشتعال و در صنعت پتروشيمی و ذغال سنگ و يا در اثر عمل گنديدن مثل  لجن گنديده بوجود می‌آيد. بوی آن انسان را به شدت آزار  می‌دهد و دارای اثرات سوء بر روی سلسله اعصاب بوده و  همچنين خارش مجرای تنفسی را موجب می‌گردد

ازون 

• ازون موجود در هوا می‌تواند اثرات سوء زیادی برای انسان داشته  باشد. از جمله اينکه غلظت زياد ازون باعث خونريزی و تورم شش می‌گردد. ازون چون اکسيدکننده قوی می‌باشد، دارای اثرات  سوء سوخت و ساز و واکنشهای حياتی گياهان است. در واقع اين  گاز با تاثير مستقيم بر سلولهای محافظ، مانع باز شدن منافذ برگها  می‌شود. و در نتيجه در اثر جلوگيری از تنفس طبيعی گياهان، ميزان محصولات کشاورزی کاهش می‌يابد

سرب :

• فلز سرب در هوا پايدار نيست و بوسيله يک پوسته آبی رنگ از جنس اکسيد سرب حفاظت می‌شود. سرب از راه تنفس سميت بيشتری دارد تا از راه خوراکی وهشتاد درصد آلودگی‌های سرب مربوط به انتشار از طريق اتومبيل‌های بنزينی است. سرب به صورت تترااتيل سرب برای آرام سوزی بنزين به آن اضافه شده تا قدرت موتور را زياد و از فرسودگی زودرس آن جلوگيری نمايد.

عوامل آلوده کننده آب‌ها

1. زباله
2. سموم و کودهای شيميائی
3. شوينده‌ها ( دترجنت‌ها )
4.  نفت
5.  آلودگی آب از طريق خشکی
6.  موجودات ريز آبزی
7.  آلودگی حرارتی
8.  راديواکتيو

زباله 

• سالانه مقادير زيادی زباله به درياها ريخته می‌شود و تنها از صنعت کشتيرانی در جهان روزانه 450000 ظرف پلاستيکی وارد  آبهای آزاد می‌شود. همچنين تحقيقات نشان داده 30 درصد  آلودگی آب‌های سطحی در اثر آلودگی‌هائی است که از زباله‌های  خانگی انتشار پيدا کرده است و مقدار آلودگی‌های منتشره بواسطه  فعاليت‌های صنعتی بيشتر از 30 درصد است.

سموم و کودهای شيميائی 

• سموم و کودهای شيميائی از زمين‌های کشاورزی به منابع آب راه پيدا می‌کنند سموم کشاورزی بطور مستقيم بر کيفيت آب تاثير می‌گذارند ولی کودهای آلی وقتی به مقدار زياد وارد خاک گردد مازاد آن توسط آب‌های خروجی وارد رودخانه‌ها و درياچه‌ها شده و با تامين غذای جلبک‌ها باعث رشد سريع آنها می‌شود. تجزيه اين مواد سبزينه‌ای اکسيژن آب را مصرف و باعث مرگ موجودات آبزی شده و تدريجا آب‌های ساکن با اجساد آنها اشغال می‌گردد و سپس تجزيه توسط باکتری‌های هوازی آغاز می‌گردد. با کاهش اکسيژن باکتری‌های بی هوازی فعال می‌شوند که نتيجه فعاليت اين باکتری‌ها اصطلاحا مرگ رودخانه است.

شوينده‌ها ( دترجنت‌ها ) 

اثرات شوينده‌ها در آلودگی آب بدين شرح است :

1.  وقتی وارد منابع آب می‌شوند باعث می‌گردند که چسبندگی آب کاهش يافته و توليد کف گردد.
2.  در اثر تجمع کف بر روی سطح آب عمل اکسيژن گيری بخوبی انجام نشده و ميزان اکسيژن محلول در آب کاهش يابد.
3.  باعث ايجاد بو و طعم نامطبوع در آب می‌گردند.
4. حاوی مواد درخشان کننده، عطرها و ترکيبات سمی می‌باشند که سريع تجزيه نشده و مدت‌ها در آب باقی می‌مانند.
5.  در ايستگاه‌های تصفيه از عمل باکتری‌ها جلوگيری می‌نمايند.

نفت 

ضررآلوده شدن آبها به نفت بدين شرح است.

1) بوجود آمدن لکه‌های نفت برروی سطح آب مانع تماس اکسيژن با آب شده و اکسيژن‌گيری آب را کاهش می‌دهد.

• وجود ترکيبات نفتی در آب باعث مسموميت موجودات آبزی می‌شود.

3) ميزان نفوذ نور به داخل آب کمتر شده و درنتيجه در گياهان آبزی فتوسنتز بخوبی انجام نمی‌شود

آلودگی آب از طريق خشکی

• حدود 80 درصد آلودگی اقيانوس‌ها از طريق خشکی صورت می‌گيرد. درصورتی که مواد زائد حاصل از عمليات استخراج معادن و يا فراوری در محلی انبار شود که آب‌های نفوذی از آن عبور نموده و سپس وارد جريان آب سطحی و يا زيرزمينی شود، باعث آلودگی آب می‌گردد.

موجودات ريز آبزی 

– جلبک‌ها و آلک‌ها مزه و بو به آب می‌دهند و مانع استفاده تفريحی از آب می‌شوند، بعضی آلک‌ها باعث گرفتگی صافی‌های شنی و برخی ديگر توده‌های لزج ژلاتينی بر روی ديواره مخازن توليد می‌نمايند.   باکتری‌های آهن و گوگرد باعث خوردگی مواد آهنی مانند لوله‌های آهنی می‌شوند و رشد برخی باکتری‌ها می‌تواند تورها و دريچه‌ها و پمپ‌ها را مسدود نمايد. وجود ميکروب‌ها در آب باعث بوجود آمدن بيماری‌های گوناگون می‌گردد.

آلودگی حرارتی

• گرم شدن آبها که دراثر فعاليت‌های صنعتی بوجود می‌آيد موجب کاهش اکسيژن محلول در آب و درنتيجه کاهش خود پالائی رودخانه‌ها و آب‌های سطحی می‌گردد و در نتيجه از جمعيت موجودات آبزی و باکتری‌ها که اکسيژن مصرف می‌کنند، کاسته می‌شود. گاهی درهنگامی که هوا گرم است، ماهی‌ها خفه می‌شوند و اجساد آنها برروی آب شناور می‌ماند. کاهش اکسيژن باعث فعالتر شدن باکتری‌های بی‌هوازی می‌گردد، در نتيجه ميزان انتشار گاز متان بيشتر شده و در تبديل رنگ شفاف رودخانه‌ها به رنگ تيره تسريع می‌گردد.

راديواکتيو 

مهمترين ماده پرتو زا در آب آشاميدنی رادون است.  رادون در آب‌های زيرزمينی مرتبط با لايه‌های زمين شناسی غنی از اين ايزوتوپ يافت می‌شود. ميزان آلودگی آب به مواد اديواکتيو نبايد از 1/0 کوری در متر مکعب بيشتر باشد.

بيماری‌های ناشی از آلودگی آب

در صورتیکه آب به عوامل بيماری‌زا آلوده باشد باعث بيماری‌هائی می‌گردد که مهمترين آنها بدين شرح است.

• وبا
•  حصبه
•  شبه حصبه
•  اسهال باسيلی
•  بيماری‌های انگلی

آلودگی صوتی 

• آلودگی صوتی یکی از مشکلات بزرگ زیست محیطی و نشانه دیگری از کاهش کیفیت زندگی در اجتماعات نوین امروزی است.

تعریف صوت

• صوت خالص عبارت است از امواج فشار كه از ميان يك محيط واسط (در تقريباً تمامي موارد، هوا) عبور مي كند. اين امواج با  توجه به دامنه و بسامد آنها تعريف مي شوند. امواج صوتي خالص  را مي‌توان با استفاده از يك منحني سينوسي كه داراي فشارهاي مثبت و منفي در يك چرخه است تعريف نمود. تعداد اين چرخه ها در واحد زمان به بسامد صوت موسوم است كه اغلب به صورت تعداد چرخه ها در ثانيه يا هرتز(Hz) بيان مي شود.

روشهای كاهش ميزان سر و صدا 

• 1- حفاظت دريافت كننده سر و صدا
• 2- كاهش سر و صدا در منبع
• 3- كنترل مسير صوت

عوامل آلاينده خاک

1. آلودگی خاک بوسيله زباله
2. 2- سموم و کودهای شيميائی
3. شوينده‌ها
4. ترکيبات نفتی
5.  فعاليت‌های معدنی
6.  عناصر فلزات سنگين
7. آبياری
8.  آلودگی خاک در اثر آلودگی هوا

بحرانهای زیست‌محیطی

•  پديده گلخانه ای
•  گرم شدن بيشتر هوای کره زمين
• ازون
• مه دود
• وارونگی حرارتی
• مرگ رودخانه
• باران وبرف اسيدی
• زباله‌های ويژه
• آلودگی‌های هسته ای و راديواکتيو

مفهوم توسعه در خور و پایدار

• رشد بمعنی بزرگ شدن در اندازه بواسطه اضافه شدن مواد است. در حالی که توسعه به فعل در آوردن یک توان بالقوه است. پایداری و درخور بودن مفهومی ‌محدود کننده دارد در حالی که رشد بمعنی اضافه شدن است. این دو مفهوم نباید با یکدیگراشتباه بشوند. توسعه درخور و پایدار به معنی محدود کردن توانهای بالفعل است. کیفیت همیشه می‌تواند بطرق مختلف ارتقا پیدا کند و تنها محدود به اندازه فیزیکی نیست. توسعه بصورت مختلف با واژه‌های اجتماعی و زیست محیطی نیز تعریف شده است.

مفهوم توسعه

توسعه بسط طیف امکانات انسانهاست که شامل دسترسی به حق اشتغال، درآمد، تحصیل، بهداشت و محیط زیست است.

مفهوم توسعه در خور و پایدار

توسعه درخورپایدار درصدد فراهم آوری استراتژیها و ابزاری  است که بتواند به پنج نیاز اساسی زیر پاسخ دهد:

• تلفیق حفاظت و توسعه
•  تامین نیازهای اولیه زیستی انسان
• دستیابی به عدالت اجتماعی
• خود مختاری و تنوع فرهنگی
• حفظ یگانگی اکولوژیکی

ارزیابی اثرات زیست محیطی

1.  تعریف ارزیابی اثرات زیست محیطی
2. هدف از انجام ارزیابی اثرات زیست محیطی
3.  ارزیابی اثرات زیست محیطی ابزاری برای مدیریت
4.  جنبه های مورد نظر در ارزیابی پیامدهای زیست محیطی
5.  الزامات سیستم مدیریت زیست محیطی
6.  جمع بندی ارزیابی با چرخه پروژه
7. اصول مهم در انجام یک ارزیابی
8.  جریان ارزیابی اثرات زیست محیطی

تعیین تکلیف جنبه‌ها و پیامدهای زیست محیطی

•  شناسایی
•  پیش بینی
• ارزشیابی
•  تعدیل
•  ارائه اسناد و مدارک
• کاربرد نتایج

تعریف ارزیابی اثرات زیست محیطی

• ارزیابی اثرات زیست محیطی عبارت است از جریان یک مطالعه رسمی ‌‌که به منظور پیش بینی نتایج محیط زیست یک پروژه پیشنهادی توسعه انجام می‌‌شود.

اصول مهم در انجام یک ارزیابی

اصل 1: برنکات اساسی متمرکز شوید.

اصل 2: افراد و گروه های مناسب را مشارکت دهید

اصل 3: آگاهی‌ها را به تصمیمات مربوط پروژه پیوند دهید.

اصل 4: موارد روشنی که برای تعدیل اثرات و مدیریت زیست محیطی منطقی، اختیار شده است ارائه نمایید.

اصل 5: آگاهی را به شکلی که برای تصمیم گیرندگان مفید باشد تهیه کنید.

موارد مورد الزام در سیستم  مدیریت محیط زیست

• خروجی های منتشره به هوا
•  تخلیه فاضلاب ها به منابع آب پذیرنده
•  منابع تامین آب و میزان تصفیه فاضلاب
•  مواد زائد جامد
•  عوامل مزاحم
•  سرو صدا
•  بو
•  تشعشعات
•  مواهب طبیعی؛ جنگل ها، فضای سبز و حیات وحش
•  بازسازی محیط زیست شهری

قوانین و مقررات زیست محیطی

• پيشگيری و شيوه های غيرکيفری حمايت از محيط زيست
•  تعارضات حمايت از محيط زيست
•  فعاليت های بين المللی
• فعاليت های بين المللی جمهوری اسلامی‌ايران
• اصل پنجاهم قانون اساسی جمهوری ایران

اصل پنجاهم قانون اساسی جمهوری ایران

• در جمهوری اسلامی‌ حفاظت محیط زیست که نسل امروز و نسلهای بعد باید در آن حیات اجتماعی رو به رشدی داشته باشند وظیفه عمومی‌تلقی می‌گردد. از این رو فعالیتهای اقتصادی و غیر آن که با آلودگی محیط زیست یا تخریب غیر قابل جبران آن ملازمه پیدا کند ممنوع است .

برطبق قانون آب مصوب 27/4/1374

آلوده نمودن عمدی آب رودخانه ها و جويبارها و مخازن و قنوات و چاه ها با اضافه کردن مواد خارجی ممنوع بوده و جرم است

قانون مصوب سال 52 و اصلاحيه آن در71

اقدام به هرعملی که موجبات آلودگی محيط زيست را فراهم نمايد ممنوع است » درتوضيح اين ماده آمده است که « منظور از آلوده ساختن محيط زيست عبارتست از پخش يا آميختن مواد خارجی به آب،  هوا، خاک يا زمين به ميزانی که کيفيت فيزيکی يا شيميائی يا بيولوژيک آن را به طوری که زيان آور به حال انسان يا ساير موجودات زنده يا گياهان و يا آثار و ابنيه باشد، تغيير دهد » شايان ذکر است که در تبصره همين ماده، استفاده از سموم دفع آفات نباتی و جانداران موذی مشمول اين ماده نشده است.

براساس ماده 134 قانون برنامه سوم توسعه

مقرر شده است که واحدهای بزرگ صنعتی که دارای حجم بالائی از فاضلاب هستند می‌بايست در مورد ايجاد تاسيسات جمع آوری فاضلاب، تصفيه و دفع بهداشتی پساب اقدام کنند و تا زمان اجرای تاسيسات مناسب از واحدهای مصرف کننده آب، با توجه به نوع و ميزان آلودگی جرائمی ‌برمبنای آئين نامه و تعرفه مصوب دولت اخذ می‌شود.